Λυτρωτική διέξοδος για τους εξόριστους στα μετεμφυλιακά κολαστήρια υπήρξε η ενασχόλησή τους με το θέατρο. Περισσότερο γνωστό είναι εκείνο της Μακρονήσου. Εκεί, όπου οι ίδιοι οι κρατούμενοι έχτισαν το θέατρό τους και ανέβασαν παραστάσεις με κορμό σημαντικούς συνεξόριστους θεατράνθρωπους όπως ο Μάνος Κατράκης, ο Τζαβαλάς Καρούσος και πολλοί άλλοι. Αφηγήσεις όσων πέρασαν από εκεί αλλά και πολλά ντοκιμαντέρ και κινηματογραφικές ταινίες συνέτειναν στο να γνωρίζουμε αρκετά για το Μακρονησιώτικο θέατρο.
Λιγότερο γνωστή είναι η θεατρική δραστηριότητα στο άλλο νησί εξορίας, τον Αη Στράτη. Εκεί μεταφέρθηκαν μετά το 1950 πολλοί από τους εναπομείναντες σε εξορία και μεταξύ αυτών οι προαναφερθέντες Κατράκης και Καρούζος. Εδώ, πάλι μόνοι οι φυλακισμένοι κατασκεύασαν τα δικά τους θέατρα. Στην αρχή ένα «θερινό» σε ένα χωράφι χωρίς σκηνή. Αργότερα κάποια σανίδια έπαιξαν το ρόλο του πάλκου. Στη συνέχεια, ένα μεγάλο πάνινο οίκημα, κάτι σαν τόλλ, έκανε χρέη στεγασμένου θεάτρου.
Από το καλοκαίρι του ΄50 έως το καλοκαίρι του ΄62, πλήθος θεατρικών έργων ανέβηκαν, προσφέροντας στους φυλακισμένους αγωνιστές δημιουργική ασχολία, γνώση και ψυχαγωγία. Στο ρεπερτόριο συνυπήρχαν οι «Πέρσες» του Αισχύλου, η «Βαβυλωνία» του Βυζάντιου, αλλά και ο «Ταρτούφος» του Μολιέρου, η «Δωδέκατη Νύχτα» του Σαίξπηρ, η «Αρπαγή της Σμαράγδως» του Κουνελάκη και πολλά άλλα ελληνικά και ξένα έργα. Πολλά από αυτά, οι επαγγελματίες εξόριστοι ηθοποιοί, τα είχαν υπηρετήσει, κατά τον πρότερο, ελεύθερο επαγγελματικό τους βίο. Τα κείμενα των έργων έρχονταν «απ έξω». Είτε από τους συγγενείς, είτε τη ευγενή φροντίδι της ΕΔΑ, κρυφά και διακριτικά. Η λογοκρισία του στρατοπέδου ήταν το πρώτο μεγάλο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεραστεί. Επιλέγονταν έργα που ήταν ή φαίνονταν αθώα. Κατά τη διάρκεια των δοκιμών, ένα πλήθος εξορίστων, φρόντιζε για την κατασκευή των σκηνικών, των κοστουμιών και των σκηνικών αντικειμένων με μέσα κυριολεκτικά ανύπαρκτα. Επιστρατεύονταν ξυλουργοί, ζωγράφοι και τεχνίτες που έπρεπε να επινοήσουν λύσεις για το κάθε τι. Το μεγάλο πρόβλημα στις διανομές, ήταν οι γυναικείοι ρόλοι. Ποιος να τους παίξει; Επιστρατεύονταν λοιπόν εκόντες άκοντες σύντροφοι με αγωνιστικό καθήκον να παίξουν την Άτοσσα, τη Βιόλα ή τη Σμαράγδω! Το πρόβλημα αυτό ξεπεράστηκε όμως, με την έλευση το 1953 πενήντα εξορίστων γυναικών από το Τρίκερι.
Οι επιλογές όπως είπαμε ήταν προσεκτικές ώστε να περνούν από τη λογοκρισία, ώστε να μην δημιουργούν «εθισμό» στους λογοκριτές για απαγορεύσεις. Θύμα αυτής της δυσκολίας υπήρξε το θεατρικό είδος της Επιθεώρησης, τόσο αγαπητό στους θεατές και βέβαια στους εξόριστους θεατρίνους του Άη Στράτη. Η Επιθεώρηση, βασίζεται στην σάτιρα. Την κριτική. Τι κριτική να κάνεις με τον χωροφύλακα πάνω από το χειρόγραφο; «Σκορδαλιά χωρίς σκόρδο γίνεται;» ρωτούσαν οι εξόριστοι. Μόνοι τους απαντούσαν «όχι», αλλά έβρισκαν τρόπο να ξεπερνούν κι αυτό το εμπόδιο. Σατίρισαν λοιπόν τον εαυτό τους και τη ζωή τους στο στρατόπεδο, όπως τις «μανίες» που κατά καιρούς τους έπλητταν. Την «χορομανία» για παράδειγμα, όπου κατά περιόδους μεγάλο πλήθος κρατουμένων ασχολείτο με την εκμάθηση χορών ελληνικών και ευρωπαϊκών! Με την «κοτετσομανία» κορόιδευαν την ψύχωση που τους είχε καταλάβει για να εκθρέφουν όρνιθες σε κοτέτσια ώστε να ενισχύουν τη διατροφή τους. Με την «ξενομανία» σατίριζαν την «επιδημία» εκμάθησης ξένων γλωσσών. Η Επιθεώρηση σαν θεατρικό είδος στηρίζεται στην τυπολογία. Σε τύπους δηλαδή που δημιουργεί και αναπαράγει, όπως ο βλάχος, το παιδάκι, η κουτσομπόλα κλπ. Η επιθεώρηση του Αγιοστρατίτικου θεάτρου, διά χειρός του εξόριστου χρονογράφου Νίκου Παπαπερικλή, δημιούργησε τον δικό της τύπο. Πρόκειται για τον «Αλφαδιαστή», έναν χαρακτηριστικό τύπο έγκλειστου ανθρώπου, οικείου και γνώριμου των φυλακισμένων αγωνιστών.
Η δραστηριότητα του θεάτρου στον Άη Στράτη, κράτησε όλα τα χρόνια της λειτουργίας του στρατοπέδου. Έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθούν με αυτό, πλήθος κρατουμένων είτε ως θεατές είτε ως δημιουργοί. Οι γυναίκες, πέρασαν όλες από το σανίδι της σκηνής.
Για να αποσυμφορήσουν την κατάσταση και να απαλύνουν την εγχώρια και διεθνή κατακραυγή, οι αρχές προς το τέλος έδιναν άδειες στους εξόριστους ώστε να ταξιδέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους για μικρά χρονικά διαστήματα. Έτσι σιγά σιγά η θεατρική δραστηριότητα άρχισε να ατονεί.
Μέχρι να σβήσουν τα φώτα της Αυλαίας μαζί με εκείνα του Στρατοπέδου πολιτικών εξορίστων Άη Στράτη όμως, το θέατρο είχε κρατήσει ζωντανή και καθαρή την ψυχή και τον νου των εγκλείστων μιας βάρβαρης τιμωρίας . Της πιο άνανδρης τιμωρίας των νικητών ενός εμφύλιου πολέμου προς τους ηττημένους, εδώ στον τόπο όπου γεννήθηκε το θέατρο.
Αυτή είναι η θεατρική ιστορία του Άη Στράτη ή αλλιώς της Αλοννήσου, όπου εξορίσθηκαν οι Ρίτσος, Κορνάρος, Λειβαδίτης, Σαράφης , Ηλιού, ο Κώστας η Μαρία ο Γιάννης, ο Θωμάς κι άλλοι χιλιάδες αγωνιστές που είχαν την αποκοτιά να ονειρευτούν και να αγωνιστούν για έναν άλλο κόσμο, μιάν άλλη Ελλάδα…
* Από μια συζήτηση με τον εξόριστο Στέφανο Στεφάνου και από το βιβλίο του «Στέφανος Στεφάνου – Ένας από τους πολλούς της ελληνικής Αριστεράς 1941-1971» Εκδ. «Θεμέλιο».