του Πάνου Σκουρολιάκου *
Το θέμα των Μάγων δίνει την ευκαιρία για εντυπωσιακές χορογραφικές πομπές και την ανάλογη ενδυματολογική φροντίδα. Το θέμα του Ηρώδη δίνει την ευκαιρία για απεικόνιση βίαιων συμπεριφορών του ίδιου αλλά και της οπλοφορούσης συνοδείας του, με πρώτον ανάμεσά τους τον αδίστακτο γιο του, Αρχέλαο
Παντοδύναμο το μιμητικό ένστικτο του ανθρώπου. Αποδεικνύεται δραστικότερο ακόμα και από τις πιο σκληρές επιταγές θρησκειών, κοινωνικών αγκυλώσεων και ηθικολογιών. Έβρισκε ο άνθρωπος ποικίλες ευκαιρίες ώστε να ικανοποιήσει, ακόμα και μέσω των αγκυλώσεων, των κοινωνικών συνηθειών και βέβαια ακόμα και μέσω των θρησκειών την πανάρχαια ανάγκη του για μίμηση πράξεων σπουδαίων, ή… και λιγότερο σπουδαίων.
Δημιούργησε, ανάμεσα στα άλλα, και το λειτουργικό, ή θρησκευτικό, δράμα, καλύπτοντας έτσι την ανάγκη που είχε για μια, κατά θεατρική αναλογία, βιωματική σχέση με όσα η θρησκευτική διδασκαλία και παράδοση κληροδοτεί στους πιστούς της.
Στην Ευρώπη του δεκάτου αιώνα, οι πιστοί, υπερβαίνοντας την τέλεση της θείας λειτουργίας με τα δικά της θεατρικά στοιχεία, δίνουν έμφαση στον εμπλουτισμό της πλοκής των λειτουργιών, αλλά και στο στοιχείο της αντιφωνικής ψαλμωδίας, επανασχεδιάζοντας μια ανάμνηση του αρχαιοελληνικού χορού των αρχαίων δραμάτων.
«Πατριάρχης» αυτών των έργων ήταν το περίφημο «Quem quaeritis?», (Τίνα ζητείτε;) που ψάλλεται στη Δυτική Εκκλησία το πρωί της Κυριακής του Πάσχα. Εμπνέεται από την ερώτηση του Αγγέλου που φρουρούσε τον Τάφο Του Ιησού, προς τις γυναίκες που έφθασαν με τα μύρα, αναζητώντας το σώμα του Χριστού. Η αλήθεια είναι πως οι ιστορίες της πασχαλινής περιόδου εντυπωσίασαν περισσότερο τους πιστούς και απέδωσαν πάμπολλα έργα, που είχαν σχέση με τη Σταύρωση, την Ανάσταση κ.λπ. Όμως και τα Χριστούγεννα έχουν το δικό τους μερίδιο στην παραγωγή έργων και παραστάσεων με περιεχόμενο την Γέννηση, τους Μάγους, τον Ηρώδη κ.λπ. Κατά το πρότυπο του «Quem quaeritis?» δημιουργείται το «Quem quaeritis in presepe?» (Ποιόν ψάχνετε στη φάτνη;). Στα έργα της χριστουγεννιάτικης περιόδου λοιπόν, το θέμα της Θείας Γέννησης, αλλά και όσων προηγήθηκαν ή ακολούθησαν αυτή, έδωσαν έμπνευση για να οργανωθούν πολλά κείμενα και να δημιουργηθούν πάμπολλες παραστάσεις τους.
Το θέμα των Μάγων δίνει την ευκαιρία για εντυπωσιακές χορογραφικές πομπές και την ανάλογη ενδυματολογική φροντίδα. Το θέμα του Ηρώδη δίνει την ευκαιρία για απεικόνιση βίαιων συμπεριφορών του ίδιου αλλά και της οπλοφορούσης συνοδείας του, με πρώτον ανάμεσά τους τον αδίστακτο γιο του, Αρχέλαο. Η βίαιη συμπεριφορά του Ιουδαίου βασιλιά αποδίδεται με σκηνές που οδηγούν το κοινό σε μεγάλη συναισθηματική φόρτιση. Υπάρχει ποικιλία θεμάτων. Όπως εκείνο όπου κάποια παιδιά διασχίζουν τον χώρο, ακολουθώντας έναν άγγελο. Πίσω τους φθάνουν οι στρατιώτες του Ηρώδη. Τότε, ξαπλώνουν κάτω νεκρά, με τον άγγελο να τα κοιτάζει από ψηλά. Μια γυναίκα – μητέρα αρχίζει τον θρήνο. Κι άλλες γυναίκες την ακολουθούν. Όμως υπάρχουν και σκηνές θείας μυσταγωγίας. Σε αντίθεση με τις σκληρές σκηνές της σφαγής των νηπίων, η αναπαράσταση του Θείου Σπηλαίου χαρίζει γαλήνη, με το εφέ του άστρου που οδηγούσε τους μάγους να προσφέρουν στιγμές μεγάλου ενθουσιασμού.
Αυτού του είδους τα έργα, γραμμένα στη λατινική γλώσσα κατ’ αρχάς, ταξιδεύοντας, δέχθηκαν προσθήκες, στο λατινικό κείμενο, φράσεων στην καθομιλουμένη κάθε τόπου. Στη Γαλλία, έχουμε το Sponsus, μια δραματοποιημένη μεταγραφή της παραβολής των μωρών και σοφών παρθένων, ενώ στη Γερμανία, το «Ludus de passion» (Ύμνος στα Πάθη), κληροδοτήθηκε στα Carmina Burana.
Όλα αυτά τα έργα, η επίσημη Εκκλησία τα χρησιμοποίησε εντός των ναών από τον 10ο έως τον 13ο αιώνα, ώστε να κάνει θελκτική και κατανοητή τη διδασκαλία της. Όταν δεν τα χρειαζόταν πια, τους έδειξε την πόρτα της εξόδου. Συνέχισε, βέβαια, η Δυτική Καθολική Εκκλησία τη διακονία του θεάτρου μέσω των Ιησουίτικων κολεγίων, παρασταίνοντας πια εκτός των ναών, αλλά και εντός τους. Και στα έργα του ιησουίτικου θρησκευτικού θεάτρου υπάρχουν πολλά χριστουγεννιάτικα θέματα. Η διαφορά του με τα παλιότερα λειτουργικά δράματα είναι ότι το θέατρο των ιησουιτών ήταν ένα θέατρο καθολικής προπαγάνδας, ενώ τα δράματα αυτά ήταν ένα θέατρο συμμετοχής και ομολογιακής πίστης.
Το κοινό τα αποζητούσε πάντα αυτά τα γιορτινά θεάματα. Στο διάβα των αιώνων, ήρθαν να ασχοληθούν με τα χριστουγεννιάτικα θεάματα το επαγγελματικό θέατρο, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση. Όλα τα Μέσα, άλλο για λόγους πίστης στον Θεό και άλλα από λόγους πίστης στο χρήμα, εξακολουθούν να καταφεύγουν στη χριστουγεννιάτικη θεματολογία που αυτήν την περίοδο ειδικά, τους αμείβει πλουσιοπάροχα…
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής της Περιφέρειας Αττικής
Βιβλιογραφία:
«Λεξικό του Θεάτρου» – Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Εκδ. Νεφέλη.
Paolo Bosisio «Ιστορία του Θεάτρου», Εκδ. Αιγόκερως.