Θα μπορούσε ίσως να οριοθετηθεί μια ειδική κατηγορία θεατρικών έργων, που θα έχει ως θέμα τους εργατικούς αγώνες και τα προβλήματα των εργατών; Πολλοί μελετητές, προτείνουν μια τέτοια κατηγοριοποίηση.
Γεγονός πάντως είναι πως πριν ακόμα από την εμφάνιση της μαρξιστικής θεωρίας, υπήρξαν απόπειρες καλλιέργειας μιας κάποιας κοινωνικής θεματικής σε θεατρικά έργα. Ο αγαπημένος ήρωας της αγγλικής λογοτεχνίας Robin Hood, Ρομπέν των Δασών στα καθ ημάς, έγινε θεατρικό έργο στα 1427, όταν ο Δήμαρχος του Exeter, προσλαμβάνει μια ομάδα χωρικών, για να ανεβάσουν παράσταση με θέμα τον ήρωα που κλέβει τους πλούσιους για να μοιράσει τη λεία του στους φτωχούς. Η επιτυχία του θέματος και του θεατρικού πια ήρωα συνεχίζεται και στην εποχή του ελισαβετιανού θεάτρου, σε πολλές άλλες εκδοχές. Κατά δυστυχίαν όμως, η θεατρική σταδιοδρομία του Robin Hood διακόπτεται με την πουριτανική επανάσταση του 1642, που επέβαλε κλείσιμο των θεάτρων.
Βεβαίως η περίπτωση του Ρομπέν των Δασών δεν είναι η μοναδική ενός «κοινωνικού» θεάτρου. Στην περιοχή του θεατρικού είδους του Μελοδράματος στην Αγγλία, και από το 1790 έως το 1830, εκφράσθηκαν πολιτικές απόψεις. Στη συνέχεια, έχουμε την διαπραγμάτευση θεμάτων που αφορούσαν τους αγρότες, αλλά και τους εργάτες. Στο έργο «Η μέρα για το νοίκι» (1832), οι φτωχικά ντυμένοι αγρότες ρωτούν τον επιστάτη που κάθεται σε ένα τραπέζι με φαγητό, αν μπορεί να δοθεί μια παράταση χρόνου για το νοίκι. Στη συνέχεια, το έργο πραγματεύεται τα βάσανα του κόσμου της υπαίθρου από τον πλούσιο γαιοκτήμονα.
Περνώντας ο χρόνος και μπαίνοντας στον 20ο αιώνα, με την μαρξιστική θεωρία να γίνεται κτήμα και εργαλείο αγώνα για το προλεταριάτο αλλά και συνειδητοποιημένους δημιουργούς, έχουμε πολλά θεατρικά έργα που πραγματεύονται τη θέση, τα προβλήματα και τον αγώνα των εργατών. Με την επικράτηση της επανάστασης του ΄17 στη Ρωσία, δημιουργείται και το «Θέατρο των Εργατικών Συνδικάτων» στη Μόσχα, για την ανάπτυξη μιας κουλτούρας του προλεταριάτου. Από εδώ πέρασε και ο Σεργκέι Αϊζεστάϊν, ανεβάζοντας θεατρικές παραστάσεις, πριν αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στον κινηματογράφο.
Στην Ελλάδα, το εργατικό δράμα, έχει μια ενδιαφέρουσα παρουσία ανάμεσα στα 1900 – 1922. Η καινούρια κοσμοθεωρία έφτασε και εδώ. Οι πόλεμοι και οι καταστροφές αυτής της περιόδου, επιφέρουν ριζικές κοινωνικές αλλά και θεσμικές αλλαγές. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει εγκατασταθεί για τα καλά στη χώρα μας και η εναντίωση των φτωχικών μαζών, αντιτάσσει οργανωμένη δράση. Ο αγώνας για την δημοτική και ο πόλεμος γύρω από το γλωσσικό ζήτημα, έρχονται να ενισχύσουν τον θεατρικό προβληματισμό και να δώσουν καρπούς σε θεατρικά έργα. Οι ήρωες αυτών των έργων, αγωνίζονται για να ανατρέψουν τις παλιές αξίες, να ξεφύγουν από την καταπίεση των οικονομικά δυνατών και να στηριχθούν στις δικές τους δυνάμεις. ‘Έχουμε εδώ πολλά θεατρικά έργα, όπως «Οι Σκλάβοι» του Σπ. Νικολόπουλου, «Οι Λεκαπηνοί» του Γ. Καμπύση, το «Λυτρωμό» του Δ. Ταγκόπουλου, το «Για το ψωμί» του Τ. Πιτσά, κ.α.
Η αλήθεια είναι πως αυτά τα έργα δεν φημίζονται για την δυνατή θεατρική τους υπόσταση. Τα περισσότερα από αυτά, περιορίζονται σε μια καταγγελτική περιγραφή των κοινωνικών δεδομένων. Εδώ, το θέμα, η ιδεολογία αν θέλετε, πρωτεύει. Η θεατρική αναζήτηση, τα στοιχεία εκείνα που κάνουν ένα έργο θεατρικό ενδιαφέρον και για την εποχή του αλλά και για τις εποχές που θα έρθουν, δυστυχώς απουσιάζουν. Παρ όλα αυτά, διακρίνει κανείς την φροντίδα για την ανάδειξη της εκμετάλλευσης των προλετάριων και των μικροαστών από τους μεγαλοαστούς. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι δεν παρουσιάζουν τους ήρωες τους καλούς ή κακούς από τη φύση τους. Καταδεικνύουν ότι γίνονται τέτοιοι για κοινωνικούς λόγους, στηλιτεύοντας βέβαια το άδικο –καπιταλιστικό- σύστημα. Οι συγγραφείς λοιπόν είναι αρκετά καλά πληροφορημένοι γύρω από την θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού. Αυτή τους η προτεραιότητα όμως τους απομάκρυνε από την φροντίδα της θεατρικής αυτάρκειας.
Αργότερα, κυρίως στις χώρες του τέως υπαρκτού σοσιαλισμού, έχουμε αρκετά έργα που θα μπορούσαμε να εντάξουμε στην κατηγορία «εργατικό θέατρο». Κορυφαίο, είναι το έργο «Η Μάνα» του Μπ. Μπρέχτ, που αποτελεί διασκευή από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Μαξίμ Γκόρκυ. Η «Μάνα» είχε ανέβει το 1976 από το «Λαϊκό Πειραματικό Θέατρο» σε σκηνοθεσία Λεωνίδα Τριβιζά.
Για να επιστρέψουμε στα «εργατικά έργα» της νεοελληνικής δραματουργίας, πρέπει να πούμε πως έχουν ενδιαφέρον όχι μόνον θεωρητικό. Η θεατρολογική επιστήμη, τα έχει ήδη αναδείξει. Θεωρώ πως με μια σύγχρονη ματιά, θα μπορούσαν να ζωντανέψουν στη σκηνή. Αναζητούνται λοιπόν ανήσυχοι και τολμηροί δημιουργοί. Όταν ο Σπύρος Ευαγγελάτος στην δεκαετία του ΄80 ανέβαζε τον «Κουτρούλη» του Ραγκαβή, τον «Γουανάκο» του Ψυχάρη, την «Ιφιγένεια εν Ληξουρίω» του Κατσαίτη, ή τον «Δαϋίδ» αγνώστου Χίου ποιητή, κανείς δεν έπαιρνε στα σοβαρά αυτά τα έργα. Και όμως ο Ευαγγελάτος τα έκανε μεγάλες επιτυχίες!
Μήπως ήρθε η ώρα και για αυτά τα ξεχασμένα ελληνικά θεατρικά έργα του «Εργατικού Θεάτρου»;
Βιβλιογραφία:
Θεόδωρος Γραμματάς «Θέατρο και Παιδεία»
Σάββας Πατσαλίδης – Αναστασία Νικολοπούλου «Μελόδραμα» εκδ. University Studio Press Θεσσαλονίκη 2001
Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης «Λεξικό του Θεάτρου» Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2000
*Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της ΚΕ του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής Περιφέρειας Αττικής