Του Πάνου Σκουρολιάκου*

Είτε ως παντεσπάνι των πλουσίων είτε ως ψωμάκι των φτωχών, το ψωμί έχει ιστορία τόσο μακρά όσο σχεδόν η ιστορία του ανθρώπου. Αποτελεί δημιούργημά του και τον ακολουθεί πιστά, χιλιάδες χρόνια τώρα. Πέρασε τόσες φάσεις εξέλιξης στα χέρια μας όσες και τα στάδια του πολιτισμού μας. Γιατί το ψωμί, εκτός από διατροφικό είδος, είναι και στοιχείο πολιτισμού. Συντρόφευσε τον άνθρωπο στις χαρές του, τον στήριξε στα δύσκολα, συμμετείχε στις λατρευτικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις του και, με την αρωγή και της επιστήμης, συνέτεινε στην εξέλιξη των ειδών και των τρόπων παρασκευής του έως τη σημερινή εποχή.

Δαμάζοντας και καλλιεργώντας συστηματικά τα δημητριακά που υπήρχαν αυτοφυή στη φύση, ο άνθρωπος κατά πάσα πιθανότητα κάποια στιγμή έφτιαξε ένα είδος τροφής αναμιγνύοντας αλεσμένους ή καβουρδισμένους κόκκους δημητριακών με νερό, που στη συνέχεια την έψησε στη φωτιά. Φανταζόμαστε πως θα ήταν μια ξεχωριστή γεύση, στην μονοτονία του κρέατος από το κυνήγι, με το οποίο τρέφονταν σχεδόν αποκλειστικά εκείνοι οι μακρινοί μας πρόγονοι. Το σιτάρι λοιπόν αρχίζει και καλλιεργείται συστηματικά και εξαπλώνεται από τη Νότια Ασία στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική και την Ινδική χερσόνησο, εξελίσσοντας το ανθρώπινο είδος από τροφοσυλλέκτη σε αγρότη. Όσον αφορά την αρχαία Ελλάδα, ο Ησίοδος, ο Όμηρος και ο Ηρόδοτος μας δίνουν πληροφορίες για το κριθάρι, τον σίτο, το ψωμί.

Εξελισσόμενο και πολιτιστικά το ψωμί, πέρασε και στο θρησκευτικό πεδίο ως συστατικό των προσευχών και των λειτουργιών, μέσω των συμβολισμών που υπάρχουν σε αυτές. Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι προσέφεραν τους «θειαγόνους άρτους» στη θεά Δήμητρα, που ήταν προστάτης της γεωργίας, κατά την εορτή των Θεσμοφορίων. Ήταν τα «μεγαλάρτια». Μια τελετή που λάβαινε χώρα στον ναό της θεάς στην Ελευσίνα. Στην Καινή Διαθήκη, μαθαίνουμε πως ο Ιησούς με πέντε άρτους και δύο ψάρια χόρτασε πέντε χιλιάδες ανθρώπους. Στον Μυστικό Δείπνο, κόβοντας το ψωμί σε κομμάτια και μοιράζοντάς το στους μαθητές του, είπε: «Λάβετε, φάγετε, αυτό είναι το σώμα μου». Η ορθόδοξη λατρεία δεν μπορεί να επιτελέσει θεία λειτουργία χωρίς άρτο, ο οποίος μάλιστα έχει τη σφραγίδα του σταυρού.

Ευλογημένο λοιπόν από θεούς και ανθρώπους το ψωμί – ψωμάκι, πορεύτηκε με την ανθρωπότητα μεταλλασσόμενο διαρκώς για να εξυπηρετήσει, πέρα από τη διαβίωση, πολλές κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές ανάγκες. Στη χώρα μας έχουμε λοιπόν ψωμιά που ετοιμάζονται αποκλειστικά για τον γάμο. Είναι οι «προβέντες του γάμου», όπως τις λένε στην Αμφίκλεια Φθιώτιδος, όπου υπάρχει ένα ωραίο Μουσείο Ψωμιού. Υπάρχουν οι προβέντες για τα αρραβωνιάσματα, τα γεννητούρια, τη βάπτιση και άλλες πολλές για κάθε ανάγκη. Το λατρευτικό ψωμί όμως πραγματικά κατέχει τα πρωτεία στην υπηρεσία που προσφέρει ο άρτος συμβολικά στη χριστιανική ορθόδοξη λατρεία. Το «Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου», που λειτουργεί στον Βαρνάβα Αττικής και που φιλοξενεί πάνω από 3.000 είδη «κεντημένου» ψωμιού με διακόσμηση από την Ελλάδα και 40 χώρες του εξωτερικού, έχει εκδώσει έναν καλαίσθητο τόμο – αφιέρωμα στο «Λατρευτικό Ψωμί».

Ανακαλύπτουμε λοιπόν πως, εκτός από τα πρόσφορα που γνωρίζουμε με πολλές και διαφορετικές σφραγίδες (ιερών μονών, διαφορετικών περιοχών κ.λπ.), υπάρχουν πρόσφορα και στην Αγγλικανική Εκκλησία, ο άζυμος άρτος των Εβραίων, η Όστια των Καθολικών και άλλα που προορίζονται για την «αρτοκλασία» ή άλλες λατρευτικές εκδηλώσεις. Στην Πάτμο, παρασκευάζεται ένα παραδοσιακό πατμιακό ψωμί που μοιράζεται σε συγκεκριμένες γιορτές αγίων, ενώ στην Ιταλία έχουμε μεγάλη ποικιλία γλυπτών ψωμιών, πραγματικών καλλιτεχνημάτων με περίτεχνα σχέδια, αφιερωμένα στον Άγιο Ιωσήφ της Σικελίας. Να προσθέσουμε πολλά μοναστηριακά ψωμιά, το χριστόψωμο, τα πασχαλινά ψωμιά με το κόκκινο αυγό στη μέση, τη βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς και την περίφημη φανουρόπιτα. Ενδιαφέρον έχουν οι ανθρωπόμορφοι και ζωόσχημοι άρτοι, που επιτελούν τον ρόλο του τάματος για κάποιον που έχει ανάγκη ή για την καλή σοδιά και προκοπή του σπιτιού.

Στην εποχή μας, οι «φίρμες» των βιομηχανικών φούρνων προσφέρουν μια μεγάλη γκάμα προϊόντων. Πλάι τους, ο φούρναρης της γειτονιάς έχει εξελίξει και αυτός την ποιότητα και ποικιλία των προϊόντων άρτου που ετοιμάζει με τα χέρια του στο εργαστήριό του. Το ψωμί, μέσα από ατελείωτες εκδοχές, μας συντροφεύει πάντα ως ένα αγαπημένο φαγώσιμο, κυρίως όμως ως συνοδοιπόρος στην πορεία μας στη ζωή.

Εξελίσσεται μαζί μας και μας εξελίσσει.

* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής Περιφέρειας Αττικής